De schrijvers van Odesa | Het Planetarium gered
...en een ode aan Fred.
Beste abonnee,
Welkom bij Aflevering 60 van Standplaats Lemberg!
In deze editie verdiepen we ons in dekolonisatie, de-Russificatie en decommunisatie, via het Planetarium van Kharkiv en de beroemde schrijvers van Odesa. Ook breng ik een kleine ode aan m’n goede vriend Fred, die in december overleed. En we ontmoeten de bewoners van Minsk: hoe gaat het met hen, na dertig jaar Loekasjenko?
Bedankt voor je bijdrage via een betaald abonnement of een hart onder de riem via Tikkie! Deze maand een speciale vermelding voor Lubbers, Frijda, Tilborg, Bakker, Nauta, Top, Fokkema, Nijman en Van Noord. Veel dank!
Met groet,
Michiel
BEELD: Isaak Babel in Odesa
De schrijvers van Odesa
Het was puur om de schrijvers, Paustovski en Babel, dat ik Oekraïne voor het eerst bezocht. In Odesa -- het moet de zomer van 2004 zijn geweest -- deelde ik in het allergoedkoopste hotel een appartement met een stel Roemenen. Zij schuimden rond op straat met gedrogeerde apen op hun arm, waarmee Franse, Amerikaanse en Italiaanse cruise-toeristen tegen betaling op de foto gingen. ’s Nachts, terwijl vanaf de centrale Deribasovskaja geluiden van zomervertier klonken, krijsten de dieren in de naastgelegen slaapkamer smartelijk. In de badkamer hing een ondraaglijke stank.
Overdag meed ik het overvolle strand; ik ging op zoek naar poëzie. De manuscripten van de Russische poëet Poesjkin in het Poesjkin-museum, met diens kriebelige handschrift en tekeningetjes in de kantlijn, zeiden me weinig. Liever wandelde ik door de Zwarte Zeestraat, waar de acacia’s bloeiden alsof Konstantin Paustovski er nog woonde, een eeuw geleden. In het Literatuurmuseum, gevestigd in een schitterend negentiende-eeuws stadspaleis, ontstak de zaaldame speciaal voor mij het licht. Als ik haar 50 grivna gaf mocht ik het brilletje van Isaak Babel op de foto zetten.
BEELD: Het treinstation en de Prymorski-boulevard in Odesa, waar het standbeeld van Poesjkin bij het stadhuis staat, en waar de Potemkin-trappen richting haven leiden.
BEELD: De wijk Moldavanka in Odesa, waar veel verhalen van Isaak Babel zich afspelen, en de afgedekte expositie over de schrijver in het Literatuurmuseum.
Later, als correspondent, eerde ik in mijn verslagen steevast de schrijvers. Zo beschreef ik tien jaar geleden in VrijNederland hoe de Odessieten, toen de oorlog uitbrak, moesten kiezen tussen loyaliteit aan Rusland of Oekraïne -- en hoe ze voor Oekraïne kozen. ‘Ook hier is het oorlog,’ citeerde ik Paustovski, ‘in deze stad die opzettelijk gemaakt lijkt voor een bedrijvig en gelukkig leven, gemaakt voor zeelui, tuinders, wijnboeren, kunstenaars, voor kinderen en verliefden, voor een zorgeloze jeugd, een vruchtbare rijping en een oude dag die op een heldere septemberdag lijkt.’
Na de Russische invasie, in de lente van 2022, deed ik voor krant en radio verslag van de blokkade van de haven. Die deed denken aan de blokkade van de haven door het Witte Leger, een eeuw eerder, toen de bolsjewistische Sovjettroepen de stad onder controle hadden. ‘Maandenlang lag de zee er doodstil bij, zonder dat ergens de rookpluim van een stoomboot te zien was’, schreef Paustovski over het Odessa van 1921. ‘Zowel de stilte als het gebulder van de kanonschoten waren symbolen van de blokkade.’
BEELD: Het Paustovski-museum in het huis in de Zwarte Zeestraat in Odesa, gevestigd in het huis waar Konstantin Paustovski tien jaar lang woonde en werkte, en waar je zicht hebt op zee.
Nu, twee decennia na mijn eerste bezoek, dreigen de schrijvers in het proces van ‘dekolonisatie’ te worden gecanceld. De gouverneur beschouwt Poesjkin, maar ook Paustovski en Babel, als te Russisch, te imperialistisch: zo beschreef Paustovski de revolutie als ‘de tijd van grote verwachtingen’, en deed Babel verslag van een veldtocht van het Rode Leger. Daarom zouden ze hun prominente plek in de stad -- hun standbeelden en de naar hen genoemde straten -- niet mogen behouden.
Voor mij zijn Paustovski en Babel in de eerste plaats Odessitische schrijvers, die me helpen de essentie van de stad te vatten. Wat hielp, is dat de inwoners van Odesa het hartgrondig met me eens bleken te zijn.
Luister HIER naar mijn verslag op Radio 1 (Bureau Buitenland, 3 december 2024), waarin ik betoog dat de uitkomst van het conflict rond de Odessitische schrijvers de toekomst van Oekraïne mede bepaalt.
Of lees HIER m’n geschreven reportage vanuit Odesa (Trouw, 22 januari 2025). Als je klikt op onderstaande afbeelding, kun je inzoomen om de tekst te lezen.
Fred Gijbels (1942 - 2024)
BEELD: Fred Gijbels in zijn jonge jaren, op het terras bij Tworzywo en met zijn allerlaatste glas wijn.
Op 11 december overleed in zijn woonplaats Kraków mijn goede vriend Fred Gijbels. Trouwe abonnees kennen hem nog van de serie Freds Foto’s, met zijn beelden van steden als Talinn, Tbilisi, Tirana, Bakoe en Boekarest. Als organisatiepsycholoog met een loopbaan in het Nederlandse openbaar bestuur reisde hij in de jaren negentig en tweeduizend Oost-Europa rond om te werken aan de verbetering van het bestuur aldaar. Hij maakte er ook mooie straatbeelden. Genieten!
In de jaren dat ik in Kraków woonde kwamen Fred en ik meerdere keren per week samen in zijn toenmalige stamkroeg, café Kolory op het Plac Nowy in de wijk Kazimierz. Fred kende iedereen; iedereen kende hem. Hij sprak met me over de Poolse politiek, het neoliberalisme van Tusk versus het ‘kathofascisme’ van PiS, zoals hij het noemde, en over het ‘verticale bestuur’ van de communisten en de kerk, versus het ‘horizontale bestuur’ in een gevorderde democratie als de Nederlandse.
Samen maakten we een boekje over ‘bruin café’ Alchemia, dat zich op de hoek van Plac Nowy bevindt. Het was eind jaren negentig een van de eerste horeca-gelegenheden in Kazimierz: voordien was de wijk toch vooral een verwaarloosd restant van het joodse getto. Vanaf het terras van Kolory groette Fred elke passant, maakte hij ruzie met elke stadswacht of scheef-parkeerder, en brainstormden we over nieuwe reportages en analyses. Fred zat er al als ik kwam, en bleef zitten als ik vertrok.
In de afgelopen oorlogsjaren werd Fred des te meer een baken voor me. Als ik vanuit Nederland naar de oorlog in Oekraïne reisde, of van de oorlog in Oekraïne terugkeerde naar het kalme Nederland, overnachtte ik bij Fred. Dan sliep ik in de kunstgalerie van zijn vrouw Olimpia, op een matras op de grond, tussen de door haar uitgekozen schilderijen en zijn foto’s en boeken.
Om 4 uur 's middags zaten we steevast bij Tworzywo aan het Plac Bohaterów Getta, Freds stamkroeg van de laatste jaren. Hij had er zijn eigen zetel, waar niemand anders zitten mocht: 's zomers op het terras, 's winters binnen naast de schemerlamp. Fred had al m’n reizen gevolgd, al m’n reportages gelezen, had altijd weer een nieuw idee. Met plezier deed ik de eindredactie van zijn anekdotische autobiografie over de eerste 18 jaar van zijn leven, waarbij ik veel leerde over het Nederland van de jaren veertig, vijftig en zestig. Ik hield het bij koffie. Hij nam een glas wijn -- en nóg een, en nóg een. Hij werd er 82 jaar mee.
Red het Planetarium!
Ging het in Odesa over ‘dekolonisatie’, in Kharkiv ging het over ‘decommunisatie’. Zoals alle musea is sinds de invasie ook het Planetarium gesloten. Geld voor onderhoud is er niet, dus bekostigt de directeur, Halyna Zaliznjak, het onderhoud zelf. Zo verving ze de ramen, die sneuvelden bij een raketinslag in de buurt, op eigen kosten, net als de verwarmingspijp die wegens de vrieskou brak.
Hoewel de activiteiten van het museum stilliggen, gaat de ‘de-Russificatie’ onverdroten door. Was het Planetarium voorheen genoemd naar de Russische Sovjet-kosmonaut Joeri Gagarin, in 1961 de eerste mens in de ruimte, nu moest diens naam uit de titel worden verwijderd. “De samenleving duwt alles weg wat Russisch is -- zelfs een wereldburger als Gagarin”, aldus de directeur.
Toen een collega van haar erop wees dat de eerste vrouw in de ruimte, de Russische Valentina Teresjkova, Poetin hartstochtelijk steunt, ging Halyna Zaliznjak overstag. Wat zou Gagarin hebben gedacht over de Russische imperiale ambities? Ze verving het naambord bij de ingang, net als de plaat met de communistische hamer en sikkel op de gevel -- waartoe ze uit eigen zak een hoogwerker bekostigde.
Zo blijft ze de Oekraïense ruimtevaarthistorie eren. “Gagarin is onderdeel van de geschiedenis. We zullen hem in die hoedanigheid niet cancelen”, besloot ze, “maar Rusland en de wereld moeten zich realiseren dat zijn missie zonder Oekraïners was mislukt.” Het navigatie-systeem van Gagarins raket werd in Kharkiv ontwikkeld. De aanwezigheid rakettechnologie maakt dat de Russen de stad maar al te graag willen veroveren, denkt ze.
Lees HIER over Halyna Zaliznjaks pogingen het Planetarium van Kharkiv in stand te houden (Trouw, 22 januari 2025) of klik op onderstaande afbeelding om de tekst te vergroten.
Leven in Belarus
Hoe gaat het in Belarus? De presidentsverkiezingen van zondag 26 januari, waarvan de uitslag bij voorbaat vaststond, waren voor mij een gelegenheid contact te zoeken met Minsk. Herinner je je de revolutie nog, in 2020, waar ik verslag van deed? Een paar maanden lang was Belarus wereldnieuws. Nu is de stad “halfleeg”, zoals een van mijn bronnen het beschrijft. De repressie is nooit gestopt. Een andere bron ontvluchtte onlangs het land. “Het is nu onze taak onszelf te redden. Te overleven.”
Lees HIER mijn interviews met Belarussen (Trouw, 25 januari 2025) of klik op onderstaande afbeelding om de tekst te vergroten.
Over Standplaats Lemberg:
Als correspondent doe ik verslag voor Radio 1 en Dagblad Trouw. Maar omdat je niet alles kunt bijhouden, stuur ik je m’n beste artikelen en radioreportages elke maand in je inbox via Standplaats Lemberg.
De eindredactie van deze nieuwsbrief is in de vertrouwde handen van Henriëtte Klijnstra.
Lees hier meer, en klik hier voor het Archief.
Ken je iemand die ook interesse heeft voor Standplaats Lemberg? Deel deze inschrijflink.
Wil je mij en mijn werk steunen? Dat kan je doen door betalend abonnee te worden. Klik hiervoor op Subscribe en kies een maandbedrag.
Een een- of meermalig financieel hart onder de riem kan ook! Doe dat via Tikkie.
Ideeën, vragen of suggesties? Mail mij op mdriebergen[@]hotmail.com of stuur een DM op X of BlueSky.
De volgende editie verschijnt op zondag 23 februari. Tot dan!